Thời của những dân phòng trên mạng
- 5 giờ trước
GETTY
Đầu tháng 11 năm 2014, anh công nhân Phạm Văn Thoại cùng bạn gái, cả hai đang du lịch tại Singapore, bước vào cửa hàng Mobile Air ở trung tâm mua sắm Sim Lim Square, để mua một chiếc điện thoại iPhone làm quà sinh nhật cho bạn gái anh. Chiếc điện thoại có giá 950 đô-la Sing, khoảng 16 triệu VND.
Không may cho anh Thoại và bạn gái, hai người đều không nói được tiếng Anh. Mobil Air dụ anh ký vào một “hợp đồng bảo hành” một năm với giá là 1500 đô-la Sing, gấp rưỡi giá trị cái điện thoại. Không có tiền để trả, anh Thoại quỳ xuống van lạy, trong khi các nhân viên cửa hàng cười nhạo và quay video rồi sau đó đưa lên mạng. Sau nhiều qua lại và nước mắt, cuối cùng anh Thoại chỉ được hoàn lại 400 đô-la Sing và rời cửa hàng với hai bàn tay trắng.
Như nhiều người khác, câu chuyện làm tôi phẫn nộ. Một người Việt hiền lành bị lừa lọc. Thêm nữa, báo chí sau đó cho hay Mobile Air vốn đã có tiếng là kẻ chơi xấu. Ngay tháng trước, họ đã bồi thường 1010 đô-la Sing cho một nữ du khách Trung Quốc bằng toàn tiền xu, nặng tới 18 kg.
May mắn cho anh Thoại, cư dân mạng Singapore nhanh chóng quyên tiền giúp đỡ. Trước khi cất cánh rời Singapore, anh đồng ý nhận số tiền 550 đô-la Sing mình mất ở cửa hàng và một số quà đặc sản địa phương.
Khi câu chuyện khép lại với anh Thoại thì với Jover Chew, 32 tuổi, chủ của Mobile Air, mọi thứ lại mới bắt đầu. SRMT Feedback, một nhóm tự trào trên mạng xã hội Singapore, phát động một chiến dịch “phục hồi công lý”. Gần như ngay lập tức, các thông tin cá nhân của Jover và vợ bị khui ra và tung lên mạng. Tiếp theo là ảnh cá nhân của hai người: Jover đang nằm trên giường, mặc có mỗi cái quần đùi, bao thuốc lá để trên đùi. Jover đang cởi trần, lim dim mắt sấy tóc sau khi tắm.
Không có cách nào khác, Jover phải đóng cửa Mobile Air. Nhất cử nhất động của anh ta được công bố rộng rãi. “Ngày 28 tháng 11, anh ta chuyển 10 thùng đồ ra khỏi cửa tiệm, trong đó có một cái TV 50 inch và một Playstation 4”, nhật báo Shin Min và Lianhe Wanbao của Singapore thông báo. Hai vợ chồng Jover trở thành trò tiêu khiển của cả quốc đảo. Một ai đó đặt 50 cái pizza tới địa chỉ nhà riêng của anh ta. Một cửa hàng gạo yêu cầu Jover trả “bảo hành một năm”, trị giá 1000 đô-la Sing, cho một bịch gạo giá 3,8 đô. Một quầy giải khát chỉ đồng ý bán cho Jover một lon cola giá 1,3 đô nếu anh ta mua kèm một cốc đá với giá 1000 đô. Jover thú nhận là cư dân mạng sẽ không bao giờ cho phép anh ta mở một cửa hàng mới.
Tôi theo dõi sự việc với sự thoả mãn và thích thú. Sức mạnh của Internet là đây! Tôi say mê nói với bạn bè về tiềm năng dân chủ của mạng xã hội. Tôi dẫn chứng vụ Jover Chew như một trường hợp điển hình của báo chí công dân. Ở thế kỷ 21, chúng ta không cần “trời có mắt nữa”, bởi Internet đã có mắt, có tai, có tay ở mọi nơi. Công lý nằm trong tay của chúng ta, những con người bé nhỏ. Cùng nhau, chúng ta có thể trở thành Robin Hood, hay ít nhất là Lục Vân Tiên. Giá mà người Việt chúng ta cũng làm được như thế này, tôi thầm mong ước.
*
ISTOCK
Tôi không phải đợi lâu để chứng kiến công lý mạng được thực thi ở Việt Nam. Vào mùa hè 2015, Nhâm Tiến Dũng và Nhâm Thị Hồng Phương, hai anh em trên dưới 30 tuổi và là chủ một đại lý bia ở quận Long Biên, Hà Nội, có một chuyến du lịch Châu Âu sáu ngày. Qua những bức ảnh mà về sau trôi nổi trên mạng, người ta nhìn thấy hai anh em cùng nhảy lên trên không trên nền tuyết trắng, trời xanh của núi Alpen, hoặc hình họ selfie trong cung điện Versailles sơn son thếp vàng. Thảm hoạ xảy ra vào ngày cuối cùng của chuyến đi, tại Zurich, Thuỵ Sĩ, nơi cả đoàn đi mua sắm. Tiến Dũng và Hồng Phương bị cảnh sát bắt về đồn vì ăn cắp ba cái kính trị giá 300 Euro một chiếc trong một cửa hàng, và chỉ được thả ra sau khi nộp phạt 2000 Euro.
Một tuần lễ sau, những bức ảnh chụp họ ngồi trong đồn, và hai biên lai nộp phạt được người hướng dẫn viên du lịch của đoàn đưa lên Facebook. Một siêu bão nổi lên trên truyền thông và mạng xã hội Việt Nam. Trong những ngày đó sẽ khó tìm được một tờ báo hay một trang mạng nào không đăng tin về vụ trộm kính trị giá 20 triệu VND này. Kênh YouTube hải ngoại “Người Việt online" chạy tin trong chương trình thời sự, cùng mức độ quan trọng với “Phi cơ dân sự Đức suýt đụng phi cơ không người lái gần Warsaw” và “Tòa liên bang Đức buộc chính phủ bỏ trợ cấp để cha mẹ ở nhà trông con”. Rất nhanh chóng, qua giấy phép kinh doanh trên trang mạng của Sở Kế hoạch và đầu tư, người ta tìm ra và tung lên mạng tên và địa chỉ công ty, nhà riêng, số điện thoại và tài khoản Facebook của cả hai người.
Tôi gặp khó khăn để mô tả mức độ sỉ nhục khổng lồ mà Tiến Dũng và Hồng Phương gặp phải. Để có thể có chút ít cảm nhận về nó, đây là một gáo nước, lấy từ đại dương mênh mông của các bình luận về câu chuyện này:
“Quá xấu hổ. Nếu là cán bộ công nhân viên thì phải đuổi ngay việc và thông báo về địa phương.”
“Đề nghị không làm mờ ảnh để mọi người được "chiêm ngưỡng”.”
“Đẹp mặt lắm đấy mà còn chụp ảnh lưu niệm. Còn thiếu cái còng số 8 ở tay nữa. Không biết 2 con chó này quê ở đâu vậy?”
“Theo tôi cứ chụp ảnh dán vào bản tin nơi đối tượng cư trú.”
“Bọn này đã quen ăn cắp, ăn cướp của nhân viên và khách hàng ở VN rồi. Nay ra nước ngoài còn làm nhục dân VN, đúng là đồ khốn nạn!!!”
“Quá xứng đáng để mọi người phỉ nhổ! Ai còn bênh chúng thì cũng là loại người chả ra gì!”
“Nhục nhã chưa,sao ko thấy anh em nó nhảy sông hồng?
“Nước sông Hồng cần trong sạch :-).... Đừng làm bẩn đi...Không nên cho họ nhảy xuống”
“Tôi đoán 2 người ăn cắp ấy là người trong băng đảng”
“Nhìn mặt biết ngay bắc kỳ việt cộng.”
“Lạy 2 ông bà xin 2 ông bà đừng bơi vào TP.HCM”
“ĐỒ CẶN BÃ CỦA XÃ HỘI"
Nhưng lần này, thay vì hào hứng và phấn khởi, tôi thấy có vị chát trong miệng. Tôi bắt đầu thấy bất an. Không khí lãng mạn của Lục Vân Tiên đã biến mất. Tôi không chắc mình vừa chứng kiến một cuộc đấu tranh cao đẹp giữa cái thiện và cái ác, một công cuộc kiến tạo công lý và đạo đức xã hội. Vì ba cái kính, liệu họ có đáng nhận được sự sỉ nhục như vậy không? Khi nào thì chúng ta vẫn đang góp tay xây dựng xã hội, và khi nào thì chúng ta đã trở nên độc ác? Làm thế nào để mỗi cá nhân biết được ranh giới, làm thế nào để một tập thể hàng chục triệu người biết được ranh giới?
Có một điều đã rõ: chúng ta đang chứng kiến sự phục sinh đáng kinh ngạc của hiện tượng làm nhục công cộng. Những kẻ vi phạm chuẩn của cộng đồng bị đem ra bêu riếu và ném đá trước toàn dân thiên hạ, và ở thế kỷ 21, có một không gian công cộng nào để trưng bày kẻ xấu thích hợp hơn là Internet?
*
Đằng sau hiện tượng làm nhục công cộng là sự trỗi dậy của những dân phòng trên mạng. Ở Trung Quốc, có hẳn một khái niệm riêng: “tìm kiếm thịt người” (renrou sousuo yinqing). Trong những chiến dịch này, hàng chục ngàn cư dân mạng hợp tác để truy lùng danh tính của những kẻ họ cho là cần bị trừng phạt. Ca đầu tiên khiến “tìm kiếm thịt người" nổi lên như một hiện tượng toàn quốc là vào năm 2006. Trong một clip ẩn danh người ta thấy một người phụ nữ dùng gót giầy cao gót dẫm nhiều lần một con mèo con cho tới khi nó chết. “Truy tìm nó và đạp chết nó như nó đã làm với con mèo”, cộng đồng mạng phát lời hiệu triệu. Các thám tử online phân tích từng chi tiết nhỏ trong từng khung hình của clip để tìm ra một con người trong một tỉ người. Sáu ngày sau, họ thành công. Wang Jiao ở thị trấn Luobei vùng đông bắc Trung Quốc (người đã làm video này trong lúc thất tình), bị đuổi khỏi vị trí làm trong nhà nước. Sau đó cả cô và người quay phim phải bỏ Luobei đi nơi khác sinh sống.
Một năm sau, Jiang Yan, một phụ nữ Bắc Kinh, nhảy từ ban công của căn hộ chung cư tầng 24 tự tử, sau khi phát hiện ra chồng mình ngoại tình. Những tâm sự trên blog của cô làm cộng đồng mạng để ý. Vài ngày sau, danh tính và thông tin cá nhân của Wang Fei, chồng của Jiang, và Dong Fang, người tình của anh ta, được tung lên mạng. Người ta dùng sơn đỏ viết lên cửa nhà Wang "Nợ máu phải trả bằng máu". Wang và Dong bị đuổi việc. Cư dân mạng tiếp tục cảnh báo: “Gửi tất cả những người sử dụng lao động: Không bao giờ được tuyển Wang Fei hay Dong Fang vào làm, nếu không chúng tôi sẽ tìm kiếm thịt người các anh."
Ngay từ năm 2008, Anne Chung, giáo sư luật của Đại học Hong Kong đã nhận xét về những dịch chuyển trong việc sử dụng Internet ở Trung Quốc: “Việc dùng Internet để lăng nhục công khai, theo dõi và tẩy chay, để phục vụ cho mục đích trả thù cá nhân, đã trở nên thông dụng trong xã hội Trung Quốc.” Tình hình tệ tới mức cuối năm 2014 chính quyền Trung Quốc ban hành quy định cho phép truy tố những người đứng đằng sau những chiến dịch “tìm thịt người”.
Những dân phòng online ra tay vì hai mục đích: kiểm soát tội phạm và kiểm soát xã hội. Nhóm kiểm soát tội phạm quan tâm tới việc nhanh chóng trừng phạt những kẻ phạm luật, như Tiến Dũng và Hồng Phương. Tuy nhiên, nhiều khi người ta bị sờ tới chỉ vì đã có một hành vi cư xử “không đẹp”. Đầu tháng 4 năm 2016, tại Hà Nội, một cô gái vận chuyển hàng cho một cửa hàng đồ trẻ em tung lên mạng một clip quay lại cảnh tranh cãi với người chủ cửa hàng về thù lao vận chuyển. Hôm sau, nhiều người gọi điện cho chủ cửa hàng, một cô gái trẻ có con nhỏ, chửi mắng, và hẹn nhau tập trung trước cửa hàng để “xử lý” và ném mắm tôm. Cô ta phải van xin trên mạng: “Một lần nữa cho tôi được xin mọi người hãy để cho tôi được sống bình thường như bao nhiêu người khác ạ.”
Mục đích của nhóm kiểm soát xã hội là bảo vệ các giá trị đạo đức của cộng đồng. Sự trừng phạt Wang Fei, luật sư Bắc Kinh ngoại tình, hay câu chuyện của Hồ Ngọc Hà, rơi vào thể loại này.
GETTY
Trong một ví dụ khác của kiểm soát xã hội, vào tháng 3 năm 2016, các thành viên của một diễn đàn công nghệ kêu gọi nhau đánh sập các trang ngôn tình trên Facebook qua hình thức tố cáo (report), vì họ cho rằng nó có hại cho thanh niên Việt Nam. Thông tin cá nhân của những người quản trị trang bị tung tràn lan trên mạng. Giống như Batman, họ làm “sạch” xã hội, chỗ mà quyền lực nhà nước không làm. Cũng như khi tôi khoái trá trong vụ Jover Chew, các thành viên của diễn đàn hưng phấn vì cảm giác được trao quyền, cảm giác đang làm chủ cuộc sống của mình, đang kiến tạo xã hội, đang là những activist.
Liệu họ có đang làm người khác sợ hãi không? Một nhân vật chủ chốt của diễn đàn cho rằng mình đang phục vụ cộng đồng, và trấn an, “chẳng ai phải dè chừng ai cả, cứ đúng mà làm.”
Tất nhiên, “đúng" ở đây là đúng theo ý của họ. Một thành viên khác giải thích triết lý hành động của nhóm khi có người thắc mắc:
“Một bộ phận không nhỏ trong số bọn tao làm việc bỏ mẹ ra, đóng góp của cải cho cái xã hội này, bọn tao thuộc tầng lớp trí thức chất lượng cao. Tao có thể show bằng đại học, cao học ra cho mày, tao vừa hỏi kế toán cách xem số thuế tao đã đóng nhưng nó bảo em đéo biết cách xem.
Đm mày thế đã tạm gọi là đủ để có quyền lên tiếng chưa?
Bọn tao làm vậy là vì cả 1 thế hệ sau này, không sống lệch lạc tư tưởng, không phát ngôn nhảm lol, sử nhà thì dốt, ngôn tình của tàu thì thông.
Bọn tao muốn xóa bỏ những cái cổ xúy đi ngược với dòng phát triển của loài người.”
Triết lý này được trình bày bởi nhóm SRMT Feedback của Singapore mà chúng ta đã biết tới trên kia một cách tinh tế hơn:
“Có đúng luật hay không, chúng tôi không quan tâm. Chúng tôi chỉ biết rằng để chống lại một con rồng thì bạn không thể dùng một con hổ móm. Bạn phải có một con rồng tầm cỡ tương đương. (…) Đôi khi, ác quỷ dọn đường cho một cái thiện lớn hơn.
Kiểm soát xã hội reo rắc sự sợ hãi và bóp nghẹt tự do biểu đạt như một cơ quan quản lý văn hoá hiệu quả nhất. Trên mạng, kẻ mạnh, tức là kẻ to tiếng hơn, thạo công nghệ hơn và đông hơn, là người có thể cho phép người khác được xem gì, đọc gì, thảo luận gì. Kẻ mạnh nắm quyền thiết lập các chuẩn mực xã hội cùng các hình phạt - cho tới khi những kẻ mạnh hơn xuất hiện.
Có khi, tại hoạ tới chỉ vì gió. Ngày 17 tháng 2 năm 2016, một nữ phóng viên của VTV đứng trên bờ biển đầy gió của Đà Nẵng làm phóng sự kỷ niệm cuộc chiến 17-2-1979. Cô đội một cái mũ vải mềm mầu xanh lá cây, có ngôi sao đằng trước, để tóc khỏi bay vào mặt. Tối hôm đó, một Facebooker báo động: “Phóng viên Diệu Quỳnh đội nón lính Trung Cộng lên truyền hình VTV đúng ngày 17/2. Dấu hiệu gì đây?”, đi kèm là ảnh cô phóng viên và ảnh quân lính Trung Quốc đặt cạnh nhau để so sánh. Nhìn kỹ thì hai loại mũ không giống nhau lắm, và sau này người ta xác nhận cái mũ cô đội là mũ của Che Guevara, được bán rất nhiều cho khách du lịch ở Hội An. Nhưng tất nhiên không ai nhìn kỹ cả, và chỉ sau một đêm một dòng thác bình luận đã kịp đổ xuống và lan đi các ngóc ngách trên mạng:
“Nh thành phần này nếu tôi làm thủ tướng , tôi sẽ tử hình nó trên truyền hình làm gương luôn!”
“Phản quốc”
“Con súc vật!”
“Bất hạnh, bất hạnh”
Tôi thoáng rùng mình. Chúng ta đang sống trong một thế giới như thế nào? Ra đường, bất cứ cuộc cãi vã nào cũng có thể khiến sấm sét giáng xuống đầu bạn. Lên mạng đọc truyện, bạn cũng phải nhận được bảo kê. Tôi không tránh khỏi cảm giác là chúng ta đã trở thành con sâu cái kiến trong cuộc bể dâu mang tên Internet mà chính chúng ta đã tạo nên. Cái công lý lãng mạn trên mạng mà tôi đã từng hy vọng và hình dung ra, ngày càng mang hình dạng của một thứ công lý của bầy đàn và những cơn trả thù mù quáng của đám đông.
Bài viết thể hiện quan điểm riêng của Tiến sĩ Đặng Hoàng Giang, Phó giám đốc Trung tâm Nghiên cứu Phát triển và Hỗ trợ Cộng đồng (CECODES), Hà Nội. Ông cũng là tác giả cuốn sách Bức xúc không làm ta vô can.
Không có nhận xét nào:
Đăng nhận xét